Bounded creativity in higher education: what can responsible innovation learn from jazz improvisation?

A Centre of Expertise Creative Innovation (CoECI) project

Het Conservatorium van Amsterdam (lectoraat Muzikale Leerculturen) en Inholland (lectoraat Societal Impact Design) bundelen hun krachten om de toepasbaarheid van principes uit jazzimprovisatie te onderzoeken binnen de context van responsible innovation, middels het concept van ‘bounded creativity’. Het doel is om concrete design tools te ontwikkelen die direct toepasbaar zijn in het hoger onderwijs.

Aanleiding
In het licht van de complexe uitdagingen waarmee de hedendaagse samenleving wordt geconfronteerd, van de klimaattransitie tot digitalisering van de samenleving, ook bekend als de zogenaamde ‘wicked problems’ of hardnekkige vraagstukken, is het cruciaal om innovatieve benaderingen te ontwikkelen voor het aanpakken van deze complexe kwesties. Social design biedt een kader waarbinnen creativiteit een sleutelrol speelt bij het vinden van duurzame en verantwoorde oplossingsrichtingen voor deze complexe problemen.

Wicked problems worden gekenmerkt door hun hoge mate van complexiteit, onzekerheid en het feit dat ze zich uitstrekken over verschillende disciplines en belanghebbenden. Creativiteit wordt steeds meer erkend als een krachtig hulpmiddel om innovatieve en effectieve oplossingen te genereren voor dergelijke uitdagingen. In innovatie ecosystemen zien we dan ook een groeiende nadruk op designmethoden, zoals bijvoorbeeld design thinking, frame innovation en co-design, als instrumenten om studenten uit te rusten met de vaardigheden die nodig zijn om deze complexe problemen aan te pakken.

Zowel in een bredere maatschappelijke context als op hogescholen wordt creativiteit daarbij in de eerste plaats gezien als een kracht die het best gedijt in een open en vrije omgeving. Creativiteit wordt in een adem genoemd met ‘out of the box’ denken, divergerend denken, brainstormen (zoveel mogelijk ideeën genereren) en ‘unbounded randomness’ (Thompson & Leo, 2003; Hamel, 2001; Baskerville et al., 2016). Zeker als het gaat om innovatie, een vaak genoemde oplossingsrichting voor wicked problems, dan heerst er een Silicon Valley-mentaliteit, waarbij de innovator of creatieveling absolute vrijheid moet genieten om zo, zonder belemmeringen van bijvoorbeeld regelgeving of ethische kaders, tot de optimale innovatie te komen. Creativiteit en verantwoordelijkheid worden daarbij als tegengestelde virtues gezien (Steen, Sand & van de Poel, 2021).

Dikwijls vertaalt zich dit naar tijdelijke regelvrije ruimtes zoals living labs, waar vrij geëxperimenteerd en geïnnoveerd mag worden. Maar het is belangrijk om te beseffen dat innovatie altijd verantwoord en ethisch passend moet zijn. Ethische denk- en handelskaders kunnen juist de creativiteit stimuleren en bieden een vorm van begeleidingsethiek (Verbeek, & Tijink, 2020).Een soortgelijke opvatting zien we terug binnen de jazzimprovisatie, met de nog steeds dominante en hardnekkige opvatting dat improvisatie gelijk staat aan het in het moment creëren van muziek zonder voorbereiding of planning. Dit is echter slechts ten dele waar. Binnen de jazzimprovisatie (overigens een zeer plurale praktijk) zijn er doorgaans voorafbepaalde, structurele muzikale constraints aangebracht. Bovendien is een goed getrainde jazzmuzikant vele uren per week bezig met het leren en, belangrijker nog, beheersen van toon- en ritmische relaties in verschillende harmonische en ritmische systemen. Dit stelt de jazzmuzikant in staat om de praktische expertise vloeiend te benutten tijdens live optredens in realtime (Torrance & Schumann, 2019).

In dit onderzoeksproject willen we de hierboven genoemde aannames kritisch bevragen. Inzichten uit de promotie-onderzoeken van Anouk Geenen (2023) en Carolien Hermans (2022) vormen hierbij de leidraad. Het onderzoek van Geenen laat zien dat het aanbrengen van ethische kaders in responsible innovatie-projecten vaak gezien wordt als een restrictie en stuurt naar herziening van ‘positive ethics’: ethiek niet als belemmering maar als versterking ervaren. Het onderzoek van Hermans laat zien dat in de artistieke praktijk (specifiek dans- en muziekimprovisatie) nog al te vaak improvisatie geassocieerd wordt met het in het moment creëren van iets nieuws zonder voorbereiding, kaders of constraints. Beide promotieonderzoeken baseren zich op zowel theoretisch/filosofisch als empirische inzichten.

Met dit onderzoeksproject willen we bestaande opvattingen over creativiteit uitbreiden en aanvullen. Ons vertrekpunt is het idee van ‘bounded creativity’ (Cummiskey & Baer, 2018; Bareville et al., 2016). Door dit naast de principes van jazzimprovisatie te leggen, willen we enerzijds onderzoeken hoe (ethische) denk-en handelingskaders juist creativiteit, en met name innovatie, kunnen stimuleren en kunnen bijdragen aan positive ethics, anderzijds willen we tot concrete tools komen die direct toepasbaar zijn in het onderwijs en werkveld. Deze tools zijn wat ons betreft een noodzakelijke aanvulling op de reeds bestaande tools. Dit project beoogt daarmee de verdere integratie van designmethoden in responsible innovatie-projecten te ondersteunen, met als uiteindelijk doel het bevorderen van bounded creativity en innovatie voor een duurzame, verantwoorde en veerkrachtige samenleving.

Literatuur

Baskerville, R., Kaul, M., Pries-Heje, J., Storey, V.C., & Kristiansen. E. (2016). Bounded Creativity in Design Science Research. ICIS 2016 Proceedings 5. 
https://aisel.aisnet.org/icis2016/ISDesign/Presentations/5

Cummiskey, B.M., & Baer, M. (2018). Bounded creativity: A theory of the effects of constraints on the production of new ideas. Academy of Management Proceedings.

Hamel, G. (2001). Innovation's New Math. In: Fortune. Time Inc., pp. 130-132.

Steen, M., Sand, M., & Van de Poel, I. (2021). Virtue ethics for responsible innovation. Business and Professional Ethics Journal40(2), 243-268.

Thompson, L., & Leo, F.B. (2003). Improving the Creativity of Organizational Work Groups. The Academy of Management Executive, 17(1), 96-111.

Torrance, S., & Schumann, F. (2019). The spur of the moment: what jazz improvisation tells cognitive science. AI and Society, 34(2), 251-268.

Verbeek, P-P., & Tijink, D. (2020). Guidance Ethics Approach: An ethical dialogue about technology with perspective on actions. ECP | Platform voor de InformatieSamenleving.

Delen